Obserwatorium na szczycie Suhory – interesujące miejsce w strukturach Uniwersytetu Pedagogicznego
Niewiele osób zdaje sobie sprawę z istnienia tego niesamowitego miejsca na mapie województwa małopolskiego. Nazywane jest miejscem w Polsce, które jest “najbliżej kosmosu” i działa już od ponad 30 lat! Mowa oczywiście o obserwatorium astronomicznym na szczycie Suhory, które jest własnością i placówką badawczą Katedry Astronomii Uniwersytetu Pedagogicznego z Krakowa. Sporadycznie jest udostępniane zwiedzającym. Położone jest w pobliżu wsi Koninki, około 60 km na południowy wschód od Krakowa. Miejscu temu towarzyszą malownicze okoliczności przyrody Gorczańskiego Parku Narodowego, który jest miejscem bardzo lubianym przez zwiedzających. Współrzędne geograficzne Obserwatorium to: długość geograficzna = 20 ° 04 ’03 „wschód lub 20,0675 ° szerokość geograficzna = 49 ° 34 ’09 „na północ lub 49,5691 ° wysokość = 1009 m nad poziomem morza
Strona internetowa obserwatorium:
https://obserwatoriumnasuhorze.wkraj.pl/html5/index.php?id=82567
https://www.as.up.krakow.pl
Fot1. Widok na obserwatorium na Suhorze, źródło: https://obserwatoriumnasuhorze.wkraj.pl/html5/index.php?id=82567#
Historia obserwatoriów astronomicznych w Polsce
Rozwój wiedzy, jaki nastąpił w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku, obejmował astronomię, czego dowodem jest powstanie kilku obserwatoriów astronomicznych. Powstały one na Uniwersytecie Wileńskim w 1753 r., W Krakowie w 1791 r. i w Warszawie w 1825 r. Pod koniec XIX wieku na Politechnice Lwowskiej zorganizowano także niewielkie obserwatorium astronomiczne. Obserwatoria te miały skromne refraktory i inny niewielki sprzęt do obserwacji astronomicznych. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości istniały trzy ośrodki astronomiczne: w Warszawie, Krakowie i Lwowie. W latach dwudziestych XX wieku powstało Obserwatorium Poznańskie oraz nowe Obserwatorium Wileńskie. Wszystkie obserwatoria powstały w dużych miastach, co oznaczało, że wraz z rozwojem miast pogorszyły się warunki prowadzenia obserwacji astronomicznych, ponieważ do obserwacji niezbędne jest czyste i ciemne niebo. Gdy na niebie zaczyna pojawiać się tzw. zanieczyszczenie światłem możliwości obserwacyjne znacznie spadają. Pierwsza propozycja założenia obserwatorium w miejscu o dobrym klimacie wyszła od prof. Tadeusza Banachiewicza, ówczesnego dyrektora Obserwatorium Krakowskiego. Jego starania doprowadziły do powstania obserwatorium astronomicznego w Lubomirze (922 m. npm) w paśmie Łysiny niedaleko Myślenic. Obserwatorium posiadało dwa małe refraktory (średnica obiektywów: 135 i 76 mm), za pomocą których prowadzono wizualne obserwacje gwiazd zmiennych. Obserwatorium w Lubomirze zasłynęło po odkryciu dwóch komet w 1925 i 1936 r. Obserwatorium spłonęło w 1944 r. podczas walk o Myślenice.
Plany budowy obserwatorium na Suhorze
Pomysł budowy nowoczesnego obserwatorium astronomicznego w rejonie górzystym, a więc w dobrych warunkach klimatycznych, wyszedł od prof. Jerzego M. Kreinera w pierwszej połowie 1983 r. Pomysł spodobał się kierownictwu Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, które widziało obserwatorium nie tylko jako miejsce, w którym mogłoby odbywać się wiele nowatorskich badań na Wydziale Astronomii, ale także jako miejsce idealnie nadające się do kształcenia nauczycieli fizyki i astronomii. Po wizytach terenowych w kilku rejonach górskich, a także po przeprowadzeniu analiz warunków klimatycznych, zdecydowano, że najlepszym miejscem do budowy obserwatorium będzie szczyt Suhora w Gorcach, 1000 m npm.
Fot2. Widok ze szczytu Suhory,
źródło: https://obserwatoriumnasuhorze.wkraj.pl/html5/index.php?id=82567#
Wybór miejsca pod obserwatorium
Miejsce to znajdowało się kilka kilometrów od najbliższych wiosek i było otoczone dużym obszarem leśnym, obecnie parkiem narodowym. Projekt obserwatorium został specjalnie przygotowany przez R. Walczykiewicza. Wraz z jego zespołem pracowano nad nim w znanej krakowskiej firmie Biprostal a załatwienie wszystkich niezbędnych spraw formalnych nastąpiło w 1985 roku. Prace budowlane rozpoczęto następnego roku. 24 lipca 1986 r. Położono kamień węgielny, a kilka miesięcy później zakończono podstawową budowę obserwatorium. Oficjalne otwarcie obserwatorium nastąpiło 5 listopada 1987 roku.
O instytucji
Jest najwyżej położonym obserwatorium astronomicznym w Polsce. Jest własnością i placówką badawczą Katedry Astronomii Uniwersytetu Pedagogicznego z Krakowa.
Obserwatorium na Suhorze to głownie instytucja badawcza. Ludzie często myślą, że na terenie obiektu odbywają się odpłatne pokazy nieba co niestety nie jest prawdą. Żadne pokazy ani prelekcje nie odbywają się tam cyklicznie, jedynym sposobem na odbycie wycieczki są wyjątkowe sytuacje takie jak oferta dla wycieczek grupowych, które wcześniej umówiły się na dogodny termin lub w czasie organizowanych przez Katedrę Astronomii Dni Otwartych Obserwatorium. Obserwatorium można zwiedzać wyłącznie w ciągu dnia. Ze względów organizacyjnych i bezpieczeństwa nie prowadzi się nocnych pokazów nieba. W czasie zwiedzania uczestnicy wycieczki mogą obejrzeć kopułę, teleskop i pracownię komputerową wysłuchać krótkiej prelekcji o działalności obserwatorium itp. Jeśli niebo jest pogodne możliwy jest pokaz plam Słonecznych.
Na miejscu osobą dowodzącą jest dyżurny obserwator. W wyjątkowej sytuacji gdyby ktoś zabłądził tam niezapowiedziany w czasie górskich wędrówek, proszony jest o zachowanie wyrozumiałości dla gospodarzy.
Fot3. Wejście do obserwatorium, źródło: https://obserwatoriumnasuhorze.wkraj.pl/html5/index.php?id=82567#
Najważniejsze prace prowadzone na Suhorze
Najbardziej istotnym typem prac prowadzonych w obserwatorium na Suhorze są obserwacje gwiazd zmiennych. Okresowe zmiany jasności niektórych gwiazd dostrzegane przez obserwatorów mogą być wywoływane poprzez zmiany rozmiarów i temperatury tych gwiazd. Efekt ten nazywamy powszechnie pulsacją. Kolejną przyczyną obserwacji nad zmianami jasności jest zjawisko zachodzące w tzw. Układach utworzonych przez dwie gwiazdy, które okrążają wspólny środek masy. Jeżeli wspomniane gwiazdy przez pewien okres czasu będą się wzajemnie zasłaniać prowadzi to sytuacji, w której całkowita jasność układu podwójnego dla obserwatora maleje. Zmiany jasności gwiazd rejestrowane są za pomocą teleskopu i połączonego z nim fotometru lub kamery CCD. Obserwacje prowadzi się w kilku różnych barwach co umożliwia wbudowany w fotometrze zestaw filtrów optycznych. Dane, które w ten sposób udaje się zgromadzić umożliwiają tworzenie modeli numerycznych, które opisują wszystkie najważniejsze cechy obserwowanych gwiazd zaćmieniowych. Dysponując nimi można określić rozmiary gwiazd, porównać ich masy, wyznaczyć temperatury panujące na ich powierzchni i inne parametry opisujące gwiazdy. Obserwacje prowadzone nad gwiazdami pulsującymi potrafią dostarczyć wielu cennych danych, dzięki którym możliwym jest dokładne opisanie z jaką szybkością zachodzą zmiany ich jasności. Dokładna analiza pokazuje, że dla wielu gwiazd istnieje więcej niż jedna taka szybkość – oznacza to, że gwiazda na powierzchni „faluje”. Po dokładnym opisaniu powierzchni falujących ze szczytu Suhory można w pewien sposób zajrzeć do wnętrza gwiazd, porównując ze sobą szeregi równań, tabeli oraz wykresów opisujących ich wewnętrzną budowę. Zgromadzone w ten sposób dane pozwalają także na umieszczenie obserwowanych gwiazd na odpowiednim etapie ich ewolucyjnej drogi.
Długotrwałe obserwacje
Bardzo duże znaczenie w przypadku badań wykonywanych na Suhorze odgrywa czas ich trwania. Ważnym jest bowiem aby były one długotrwałe oraz w postaci nieprzerwanych ciągów. Im dłuższa będzie taka „próbka” tym częstości gwiazd pulsujących będą wyznaczone z większą dokładnością. Naukowy program obiektu został stworzony w taki sposób, że Gdy na Suhorze zbliża się świt i nasi astronomowie idą spać – obserwacje przejmują koledzy z obserwatorium położonego w kierunku zachodnim, w którym jeszcze trwa noc, aby współpraca z innymi obserwatoriami pozwalała na ciągłą obserwację. Całość wszystkich badań nadzoruje słynne obserwatorium McDonald w Teksasie, gdzie gromadzone są stale i na bieżąco dane z całego świata. Tam jest główne archiwum oraz centrum przetwarzania danych, są one do siebie dopasowywane i łączone w jeden jednolity ciąg, który może być znacznie dłuższy od obserwacji jednej nocy. Sesje takie jak ta odbywają się najczęściej raz lub dwa razy do roku.
Teleskop globalny
The Whole Earth Telescope Project (WET) – Słynny projekt astronomiczno badawczy założony w roku 1986 z rąk doktora Edwarda Nathera – Teksańskiego astronoma z Uniwersytetu w Austin w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Projekt ten zakładał utworzenie sieci partnerskiej współpracujących ze sobą obserwatoriów i obiektów astronomicznych z całego świata. Oparto go na bardzo prostym założeniu, że zawsze gdzieś na świecie jest noc i warunki umożliwiające obserwacje. W rzeczywistości jest to jeden teleskop, z którego korzysta wielu obserwatorów. Pierwotnym celem projektu było prowadzenie nieprzerwanych obserwacji gwiazd zmiennych. Wspólne gromadzenie i analizowanie oraz naukowa interpretacja znacznie ułatwiało rozumienie zebranych danych. W 1997 roku siedzibę WET przeniesiono do Uniwersytetu Stanowego w Iowa, a na jego czele stanął dr Steven Kawaler. Projektowi przewodzi rada, zwana CoW (Council of the Wise), składająca się z trzyosobowego prezydium, dwóch stałych członków i kilkunastu członków wybieralnych, z których tzw. King CoW w czasie obrad ma prawo dwóch głosów.
Fot4. Aparatura do obserwacji w obserwatorium na Suhorze, źródło: https://obserwatoriumnasuhorze.wkraj.pl/html5/index.php?id=82567#
Załoga WET
Obecnie WET skupia ponad sześćdziesięciu naukowców z osiemnastu krajów świata, wśród których aż czterech z nich to naukowcy z Polski – z Centrum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika – prof. Paweł Moskalik i prof. Wojciech Dziembowski, z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie – dr Waldemar Ogłoza oraz z Uniwersytetu Jagiellońskiego – dr hab. Stanisław Zoła.
Obserwatoria zrzeszone w WET
- McDonald Observatory, Teksas, USA
- Kitt Peak National Observatory, Arizona, USA
- Obserwatoria na Mauna Kea, Hawaje, USA
- Teleskop Kanadyjsko – Francusko – Hawajski (CFHT), Hawaje, USA
- Mt. John Observatory, Nowa Zelandia
- obserwatoria Mt. Stromlo i Siding Spring (MSSSO), Australia
- Beijing Astronomical Observatory, Chiny
- Vainu Bappu Observatory, Indie
- Moletai Astronomical Observatory, Litwa
- Wise Observatory, Izrael
- South African Astronomical Observatory, RPA
- Obserwatorium astronomiczne na Suhorze, Polska
- Osservatorio di Bologna, Loiano Telescopes, Włochy
- Calar Alto Observatory, Hiszpania
- Observatoire du Pic du Midi, Francja
- Observatoire de Haute – Provence, Francja
- Observatorio del Teide, Tenerife, Hiszpania
- Obserwatorium Roque de los Muchachos, La Palma, Wyspy Kanaryjskie, Hiszpania
- Nordic Optical Telescope, La Palma, Wyspy Kanaryjskie, Hiszpania
- Observatorio do Pico dos Dias, Brazylia
- Międzyamerykańskie Obserwatorium Cerro Tololo, Chile
- Europejskie Obserwatorium Południowe (ESO), Chile
- SARA Observatory, Kitt Peak, Arizona, USA
- Mt. Cuba Astronomical Observatory, University of Delaware, USA
- Steward Observatory, Mt. Lemmon & Mt. Bigelow, Arizona, USA
Pracownicy obserwatorium na Suhorze
- prof. Jerzy Kreiner
- prof. UP dr hab. Andrzej Baran
- prof. UP dr hab. Bartłomiej Pokrzywka
- prof. dr hab. Stanisław Zoła
- dr Waldemar Ogłoza
- dr Jakub Ostrowski
- dr Grzegorz Stachowski
- mgr Marek Dróżdż